Portal informacyjny
Nauki ścisłe
Ekonomiczny Nobel: instytucje a dobrobyt
Daron Acemoglu i Simon Johnson oraz James A. Robinson otrzymali Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla potocznie zwaną "ekonomicznym Noblem". Naukowców wyróżniono za "badania nad tym, jak powstają instytucje i jak wpływają na dobrobyt". Ich sylwetki i dokonani przybliża dr hab. Jerzy Boehlke, prof UMK z Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania.
Komitet Noblowski po raz 56. przyznał nagrodę w dziedzinie nauk ekonomicznych. Otrzymali ją trzej bardzo znani ekonomiści amerykańscy: Daron Acemoglu i Simon Johnson z Massachusetts Institute of Technology oraz James A. Robinson z uniwersytetu chicagowskiego. Ten ostatni w latach 2007-2008 był także głównym ekonomistą Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Nagrodę przyznano za badania nad znaczeniem i wpływem instytucji na dobrobyt społeczny.
Problematyka zmian instytucjonalnych rozwijana od kilkudziesięciu lat w ramach heterodoksyjnego nurtu ekonomii jest odpowiedzią na wyzwania związane z poszukiwaniami odpowiedzi na ciągle nurtujące ekonomistów pytania o źródła sukcesów i porażek gospodarczych krajów w długim okresie, istniejących ogromnych nierówności dochodowych w świecie, skutków procesów kolonizacji, przebiegu długookresowych ścieżek wzrostu gospodarczego, historycznego rozwoju technologii i zmian demograficznych. O ile jednak w ekonomii głównego nurtu badania skupiały się głównie na rozwijaniu teorii zrównoważonego wzrostu gospodarczego w gospodarkach rynkowych jako tych, które gwarantują realizację warunku efektywności ekonomicznej, o tyle ekonomia instytucjonalna próbuje rozpoznać i wyjaśnić obserwowane w świecie zjawiska różnicowania się poziomów rozwoju i zamożności krajów. Przyczyn tego zróżnicowania upatruje się w ukształtowanym historycznie oraz konstruowanym w praktyce społecznej porządku instytucjonalnym.
Ill. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach
Tegoroczni laureaci Komitetu Noblowskiego w dziedzinie ekonomii mają wspólny dorobek naukowy stanowiący ważne osiągnięcia ekonomii instytucjonalnej w zakresie badań nad procesami zróżnicowania rozwoju gospodarczego i dobrobytu w świecie. W szczególności należy wymienić prace D. Acemoglu i J.A. Robinsona Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (2012) oraz The Narrow Corridor (2019) oraz D. Acemoglu i S. Johnsona Our Thausand-Year Struggle Over Technology and Prosperity (2023). Są to z pewnością pozycje o fundamentalnym znaczeniu w ekonomii instytucjonalnej. Wsparte szerokimi badaniami historycznymi doprowadziły ich autorów do wniosku, że nierówności rozwojowe między krajami są konsekwencją istniejących instytucji społecznych, rozumianych jako społecznie ukształtowane i respektowane normy, reguły działania i ograniczenia wpływające na podejmowanie decyzji. Znany powszechnie wśród ekonomistów jest przyjęty przez D. Acemoglu i J.A. Robinsona podział instytucji na inkluzywne (włączające) i ekskluzywne (wyłączające). Tylko instytucje inkluzywne sprzyjają przyspieszeniu rozwoju gospodarczego i wzrostu dobrobytu społecznego. Przykładami instytucji inkluzywnych mogą być: przestrzeganie wolności jednostki, skuteczna egzekucja praw własności, istnienie praworządności, sprawne państwo, zasady emisji i obiegu pieniądza, sprawny system podatkowy, akceptowalny społecznie sposób sprawowania władzy politycznej, religia, przestrzeganie zasad etyki itd. Z kolei instytucje wyłączające nie sprzyjają wzrostowi dobrobytu społecznego.
D. Acemoglu i S. Johnson analizowali także społeczne i ekonomiczne konsekwencje historycznego procesu rozwoju technologii. Ich zdaniem, technika nie przynosi automatycznie dóbr społecznych i zapewnia korzyści głównie wąskim elitom. Wyrażają oni także krytyczny stosunek do sztucznej inteligencji. Wpływa ona negatywnie na płace i demokrację. Bez reform polegających na opracowaniu i wdrożeniu określonych zachęt rynkowych, rozczłonkowaniu wielkich firm technologicznych, zmian w systemie podatkowym, w tym wprowadzeniu podatku od reklamy cyfrowej, dużych inwestycjach w kapitał ludzki oraz ochronie prywatności i własności danych, korzyści z rozwoju sztucznej inteligencji będą wątpliwe.
W książce Narrow Corridor D. Acemoglu i J.A. Robinson analizują problem wolności. W tym celu badają relacje miedzy państwem a społeczeństwem. Wskazują, że wolność nie jest naturalnym i trwałym stanem. Dla jej osiągnięcia niezbędne jest istnienie zarówno silnego państwa, jak i społeczeństwa, jednocześnie kooperujących i konkurujących ze sobą.
Silne państwo potrzebne jest, by ograniczać przemoc, ustanawiać i egzekwować prawa oraz dostarczać dobra publiczne. Z kolei silne społeczeństwo powinno kontrolować silne państwo. Między strachem wynikającym z istnienia przemocy i represjami będącymi skutkiem działalności represyjnego państwa biegnie bardzo "wąski korytarz". Relacje między państwem a społeczeństwem określają ramy i mechanizmy systemu sprawowania władzy, która w zależności od charakteru nierównowagi między nimi może mieć charakter autorytarny lub demokratyczny.
Badania prowadzone przez tegorocznych laureatów nagrody Komitetu Noblowskiego w dziedzinie nauk ekonomicznych obejmują również przyczyny, przebieg i skutki kolonizacji dla historycznego kształtowania się ładu instytucjonalnego w poszczególnych społeczeństwach i krajach oraz ich wzrostu gospodarczego. Kształtowanie się instytucji, w zależności od ich rodzaju, wymaga uwzględnienia zmiennej czasu. Oznacza to, że historia ma znaczenie. Takie instytucje, jak poglądy religijne, zasady etyki, podział społeczny itd. są efektem ewolucji społecznej i powstają w długim okresie. Od czasu powstania na przełomie lat 50. i 60. XX w. tzw. nowej ekonomii instytucjonalnej są to problemy dość dobrze rozpoznane i opisane. Jednakże warto zwrócić uwagę na ważne kwestie metodologiczne. Otóż badania tegorocznych laureatów są jedną, kolejną już we współczesnej myśli ekonomicznej, próbą integracji historii gospodarczej, ekonomii głównego nurtu (tradycyjnej teorii wzrostu gospodarczego) oraz dorobku instytucjonalistów. Dzięki powstaniu nowej ekonomii instytucjonalnej integracja ta doprowadziła do wzrostu liczby badań nad długookresowymi, sekularnymi i kulturowymi czynnikami rozwoju społeczno-gospodarczego. Prace tak znanych ekonomistów, jak m. in.: J. Diamond, O. Galor, D. Landes czy D. North, to niewątpliwie kanon wiedzy współczesnego ekonomisty. Wydaje się więc, że tegoroczny Nobel z ekonomii to zwieńczenie wysiłku badawczego szerokiego grona badaczy odwołującego się do dorobku ekonomii głównego nurtu i heterodoksji związanej z instytucjonalizmem. Jednakże podjęte do tej pory próby odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedni są bogaci, a inni biedni, jednoznacznie wiążą bogactwo z systemami rynkowymi. Nie obejmują zatem niezakończonego jeszcze historycznie przypadku Chin.
Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania od prawie 20 lat prowadzi badania w ramach nowej ekonomii instytucjonalnej. Od 9 już lat wspólnie z Uniwersytetem Ekonomicznym w Poznaniu i Uniwersytetem Ekonomicznym we Wrocławiu każdego roku organizuje ogólnokrajową konferencję naukową na temat instytucjonalnych aspektów gospodarowania, która stała się jednym z najważniejszych w Polsce wydarzeń naukowych w tym obszarze badawczym, wydaje czasopismo Economics and Law i rozpoczął współpracę z prof. Odedem Galorem z Uniwersytetu Browna w USA.
