Humanistyka i sztuka [2023-10-17]

Hipnotyczny rytm literackiego Nobla

— Magdalena Janowska

Norweski pisarz Jon Fosse został tegorocznym laureatem Literackiej Nagrody Nobla. Akademia Szwedzka uhonorowała go za "innowacyjne sztuki i prozę, które dają głos temu, co niewypowiedziane". – To literatura szczególna, głęboko zakorzeniona w kulturze języka nynorsk i leżącego w południowo-zachodniej Norwegii regionu Vestlandet – komentuje mgr Paweł Kaźmierczak z Katedry Historii Skandynawii i Europy Środkowo-Wschodniej UMK.

Tegoroczny noblista w dziedzinie literatury Jon Fosse urodził się w 1959 roku w Haugesund na zachodnim wybrzeżu Norwegii. Jego bogata twórczość napisana w języku nynorsk składa się z licznych sztuk teatralnych, powieści, zbiorów poezji, esejów, książek dla dzieci i tłumaczeń. Fosse jest jednym z najczęściej wystawianych współczesnych dramaturgów na świecie, ale coraz bardziej docenia się go także za jego prozę.

Faworyt laureatem

Decyzja o przyznaniu Literackiej Nagrody Nobla co roku wzbudza wielkie zainteresowanie zarówno mediów, jak i czytelników. – Powracają pytania: kto tym razem otrzyma laur i nagrodę pieniężną w wysokości 11 milionów koron szwedzkich: autor czy autorka; czy będzie to proza, poezja czy dramat; czy wygra ktoś znany czy może Akademia po raz kolejny wszystkich nas zaskoczy? – mówi mgr Paweł Kaźmierczak z Katedry Historii Skandynawii i Europy Środkowo-Wschodniej na Wydziale Nauk Historycznych UMK, wykładowca języka norweskiego, szwedzkiego i duńskiego, literaturoznawca i tłumacz specjalizujący się w prozie i współczesnej poezji skandynawskiej. – Wbrew niektórym opiniom żaden werdykt nie jest przypadkowy. Poprzedzają go burzliwe debaty, kilka miesięcy wcześniej opracowywana jest lista potencjalnych kandydatów – członkowie Akademii mają swoich faworytów, a decyzję podejmują po zapoznaniu się nie tylko z dorobkiem danego twórcy, ale także po wnikliwej lekturze zamawianych wcześniej analiz.

Nazwisko tegorocznego laureata nie jest wielkim zaskoczeniem – wielokrotnie pojawiało się w typowaniach bukmacherów i ekspertów, a twórczość Norwega od lat zyskiwała coraz większą aprobatę krytyków literackich i akademików. – Na ubiegłorocznej gali American National Book Award Merve Emre – amerykańska literaturoznawczyni i krytyczka literacka pojawiła się w błękitnej sukni balowej z wyhaftowanym w talii angielskim tytułem głównego dzieła Fossego "Septologia" - dodaje mgr Paweł Kaźmierczak. – Sam Jon Fosse nie wydawał się werdyktem Akademii specjalnie zaskoczony. Jako autor i człowiek ma niesamowitą pewność siebie.

W hipnotycznym lesie

Jak można scharakteryzować twórczość tegorocznego noblisty? Naukowiec z UMK podkreśla, że z jednej strony cechują ją niezwykła prostota, otwartość i moc przekazu, z drugiej – wcale nie jest to lekka, łatwa i przyjemna lektura.

Autor często używa krótkich zdań, ułożonych w dłuższe, zapętlające się ciągi, nie poddające się regułom interpunkcji – opisuje mgr Paweł Kaźmierczak. – To literatura szczególna, głęboko zakorzeniona w kulturze języka nynorsk (jednego z dwóch oficjalnych standardów piśmienniczych języka norweskiego) i leżącego w południowo-zachodniej Norwegii regionu Vestlandet – scenerią jego twórczości są fiordy, góry, środowisko naznaczone zmianą pokoleń, gdzie żywi i umarli są ze sobą w swoistym kontakcie.

Kiedy czyta się teksty napisane przez Fossego albo ogląda jego sztuki w teatrze, można odnieść wrażenie, jakby wchodziło się do dziwnego lasu. Często główni bohaterowie nie mają imion, żadnych cech zewnętrznych, a swoje kwestie powtarzają w kółko. Rytm tekstu staje się hipnotyczny, czytelnicy po jakimś czasie zauważają, że znaczenie poszczególnych linijek tekstu zmienia się stopniowo przy każdym ich powtórzeniu – niemal niezauważalnie otwierają się przed nimi kolejne perspektywy, dające inne możliwości interpretacji, i tak wchodzą coraz głębiej w gęsty las znaczeń i symboli. I to właśnie powtórzenia, niemal refreny tworzą w pisarstwie Fossego szczególną muzykalność, która u tego autora jest nieodzowna – przypomina zwrotki i refreny typowe dla starożytnego teatru.

Polski odbiór

Tegoroczny noblista – uznawany za jednego z najwybitniejszych współczesnych dramatopisarzy europejskich, jest autorem poezji, książek dla dzieci i esejów, ale zadebiutował jako prozaik w 1983 roku powieścią "Czerwone, czarne". Jego pierwszą sztukę teatralną "I nigdy się nie rozłączymy" wystawiono w 1994 r. Polska publiczność miała szansę zobaczyć jego sztuki na deskach teatrów w pierwszej dekadzie XXI wieku. Utwory Fosse ukazywały się także drukiem w czasopiśmie teatralnym "Dialog". Wybitna tłumaczka – Halina Thylwe przełożyła na język polski sztuki: "Matka i Dziecko", "Noc śpiewa piosenki", "Odwiedziny", "Letni dzień" oraz "Syn".

W wywiadach autor określa siebie mianem "pisarza heavy metalu" i "literackiego piosenkarza country" – dodaje mgr Paweł Kaźmierczak. – W jego dziełach nie brak odniesień do horroru, thrillerów i science fiction, a przez całą twórczość przewija się swoisty dualizm: wycofywanie się i bycie obecnym, pęd do życia i chęć unicestwienia, śmierci.

Polscy czytelnicy mają możliwość zapoznać się z prozą Fossego dzięki wydawnictwu ArtRage, którego nakładem ukazały się w tym roku dwie pierwsze części swoistego opus magnum autora – "Septologii" w przekładzie Iwony Zimnickiej.

Literacka Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 r. Do tej pory laureatów w tej kategorii nie wskazano siedem razy, w: 1914, 1918, 1935, 1940, 1941, 1942 i 1943 r. Do 2023 r. nagrodę otrzymało łącznie 120 osób, spośród których najmłodszą był Rudyard Kipling, autor m.in. "Księgi dżungli", który miał 41 lat, gdy w 1907 roku został uhonorowany przez Akademię Szwedzką. Najstarszą laureatką była Doris Lessing, która chwili otrzymania nagrody w 2017 r. miała 88 lat. W gronie osób nagrodzonych Literacką Nagrodą Nobla znajduje się 17 kobiet – jako pierwsza kobieta otrzymała ją szwedzka pisarka Selma Lagerlöf (w 1909 roku). W ubiegłym roku do grona noblistów i noblistek w dziedzinie literatury dołączyła francuska pisarka Annie Ernaux. Lista wszystkich nagrodzonych