Humanistyka i sztuka [2021-07-27]

Inwentarz sztuki Torunia

— Żaneta Kopczyńska

Spojrzeć na katedrę świętojańską z perspektywy krucyfiksu bądź ogarnąć wzrokiem wnętrze świątyni spod jej sklepienia – dzięki ogromowi pracy naukowców z Wydziału Sztuk Pięknych dwa staromiejskie kościoły nie kryją już tajemnic. A wirtualny spacer to tylko "dodatek" wielozadaniowego i interdyscyplinarnego projektu kierowanego przez prof. Michała F. Woźniaka, a koordynowanego przez prof. Juliusza Raczkowskiego.

Dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK wykonał w dawnym kościele farnym (obecnej katedrze) pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty oraz w kościele i części klasztoru pofranciszkańskiego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny blisko 40 tys. zdjęć – zarówno w świetle widzialnym, jak i we fluorescencji UV, reflektografii IR oraz w technice makrofotografii. W użyciu były też m.in. drony, georadary, skanery laserowe, przenośny spektrometr rentgenowski XRF, elektronowy mikroskop skaningowy. Wykonano setki pomiarów i rysunków dokumentacyjnych. W prace zaangażowani są specjaliści z wielu dziedzin, m.in. historycy sztuki, historycy, dendrochronolodzy, petrograf i konserwator dzieł sztuki. To ogrom wysiłku, narzędzi i metod. Efekty już są widoczne, a to właściwie dopiero początek realizacji tego wielozadaniowego i interdyscyplinarnego projektu. Etap pierwszy, obejmujący dwa kościoły, zakończy się w 2023 r., ale prace nad "Inwentarzem sztuki Torunia" zaplanowano na ponad dekadę.

Wielki spis sakralnych zabytków

"Inwentarz sztuki Torunia" jest projektem naukowo-badawczym, dofinansowanym przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (w realizacji jest jego pierwsza część: "Dziedzictwo sakralne, zespół staromiejski", 0122/NPRH6/H11/85/2018). Założeniem jest kompleksowa i wielotorowa inwentaryzacja kościołów toruńskiej Starówki. Do tego celu używane są interdyscyplinarne metody i narzędzia. Kierownikiem projektu jest dr hab. Michał F. Woźniak, prof. UMK z Katedry Zabytkoznawstwa i Muzealnictwa, a koordynatorem dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK z Katedry Architektury Wnętrz i Rzeźby. Wśród głównych wykonawców znaleźli się: dr hab. Monika Jakubek-Raczkowska, prof. UMK, dr hab. Piotr Oliński, prof. UMK, dr Franciszek Skibiński oraz dr hab. Elżbieta Szmit-Naud, prof. UMK, dr hab. Jacek Tylicki, prof. UMK, wśród asystentów naukowych – dr Weronika Kofel i mgr Tomasz Kowalski, wspomagają ich wolontariusze – studenci ochrony dóbr kultury i doktoranci z Wydziału Sztuk Pięknych UMK. Prace wspierają również badacze z innych ośrodków naukowych.

W pierwszej kolejności naukowcy zajęli się badaniami kościoła farnego, obecnie katedry, pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty oraz kościoła i części klasztoru pofranciszkańskiego p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

- Pełna inwentaryzacja obejmuje architekturę wraz z wystrojem architektonicznym, czyli detale architektoniczne, polichromie i malarstwo ścienne, witraże, płyty posadzkowe oraz wyposażenie ruchome: malarstwo i snycerstwo, m.in. stalle, ławki, konfesjonały, rzeźbę i rzemiosło artystyczne, w tym szaty, naczynia i sprzęt liturgiczny. Przebadane i zinwentaryzowane zostaną zarówno obiekty in situ, jak i rozproszone w polskich oraz obcych zbiorach muzealnych, np. w Toruniu, Warszawie i Pelplinie, a dawniej należące do tych wyposażeń – mówi dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK.

Jakiego efektu spodziewają się badacze? Chcą opracować pierwszy rozszerzony spis faktyczny, czyli inwentarz, zachowanych zabytków sztuki, z których większość zyska nowe, odrębne rozpoznanie naukowe.

W opracowaniu omówione zostaną struktury, typy, style, funkcje, dzieje i historyczne znaczenie badanych zabytków – tłumaczy prof. Raczkowski. - Nadrzędnym zaś celem naszego projektu jest szczegółowe rozpoznanie dziedzictwa sakralnego Torunia, integrujące wszystkie pozyskane w projekcie wyniki badań. Toruń nie ma bowiem katalogu zabytków sztuki.

Rezultatem będzie więc po pierwsze publikacja "Inwentarza sztuki Torunia", po drugie zaś dwujęzyczna (polska i angielska) platforma cyfrowa prezentująca kompleksowy opis strukturalny i historyczny obiektów, dane metryczne, ikonografię, pełną dokumentację fotograficzną, wyniki badań architektonicznych i technologicznych, modele i rekonstrukcje 3D, itp. Uruchomienie platformy poprzedza działająca już i konsekwentnie uzupełniana strona projektu.

Badania na szeroką skalę

Prace nad inwentarzem rozpoczęto w 2018 r. Pierwszym krokiem było przeprowadzenie kwerend i badań źródłowych związanych m.in. z funkcjonowaniem, przekształceniami, ikonografią badanych obiektów. Naukowcy szukali informacji zarówno w krajowych, jak i zagranicznych ośrodkach naukowych i archiwach, np. w Berlinie i Marburgu.

Badania strukturalne obu kościołów w projekcie poprzedziła kompleksowa dokumentacja pomiarowo-rysunkowa z kompletem rysunków architektonicznych, z wykorzystaniem m.in. skaningu laserowego 3D, wizualizacji i modeli 3D oraz badania technologiczne i dokumentacja nad dziełami z wystroju i wyposażenia.

W badaniach wykorzystujemy metody nieniszczące, np. georadarowe. Pozwoliły nam one zlokalizować miejsca występowania krypt, komór grobowych, fragmentów fundamentów i elementów wcześniejszej zabudowy oraz anomalii trudnych do jednoznacznej interpretacji na podstawie wcześniej przeprowadzonych badań. Analizujemy też techniczną budowę dzieł, np. w świetle widzialnym oraz w promieniach UV i IR, używamy również przenośnego spektrometru XRF – mówi prof. Raczkowski. - Analiza i dokumentacja obiektów zabytkowych z użyciem tych metod pozwala na określenie stanu zachowania, stopnia autentyczności, oryginalności i integralności zabytków, materiałów i technik wykonania, uzupełnień i wcześniejszych ingerencji.

W części badań naukowcy muszą użyć metod inwazyjnych, np. przy analizach dendrochronologicznych (tam, gdzie niemożliwe jest wykonanie makrofotografii przyrostów rocznych drewna). W przypadku niektórych obiektów konieczne było pobranie próbek do identyfikacji materiałów, np. w zakresie badań petrograficznych.

Do inwentaryzacji i dokumentacji wykorzystywane są też drony fotograficzne.

- Dzięki użyciu tego sprzętu można wykonać zdjęcia, w tym zbliżenia, obiektów trudno dostępnych, ortogonalną dokumentację posadzek, malowideł ściennych, witraży, a także tworzyć panoramy oraz ujęcia do tzw. fotogrametrii – mówi prof. Raczkowski. - Tylko zastosowanie tak złożonych i różnorodnych narzędzi jest gwarancją pełnego opracowania dostępnych tam dzieł sztuki.

Oko w oko z zabytkiem

Serwis internetowy projektu, swoisty portal wiedzy o sakralnych zabytkach sztuki dwóch średniowiecznych kościołów toruńskich, jest już dostępny dla zainteresowanych. Umieszczono w nim, wciąż rozbudowywaną, galerię zdjęć w wysokiej rozdzielczości, tzw. gigapixelowych. Dzięki niej jesteśmy w stanie dostrzec detale do tej pory niedostępne dla zwykłych zwiedzających, możemy przyjrzeć się dokładnie np. sklepieniu korpusu nawowego w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP, rzeźbie mauzoleum Anny Wazówny, malowidłom ściennym z przedstawieniem patronów w katedrze świętojańskiej czy detalom płyty nagrobnej małżonków von Soest. Możemy "wejść" też do krypty w kościele świętojańskim, nieudostępnionej na co dzień do zwiedzania. A miejsce to jest bardzo interesujące - to jedna z największych znanych krypt pochówkowych na obszarze południowego pobrzeża Bałtyku.

- W momencie odkrycia w 2012 r. znajdowało się tu ok. 130 pochówków. Wszystkie zostały zbadane oraz przeniesione do krypty pod kaplicą św. Ignacego Loyoli. Wśród złożonych tu zmarłych były zarówno osoby świeckie, jaki i duchowne - tłumaczy prof. Raczkowski.

Galeria nie ogranicza się jednak do prezentacji samych zdjęć. Każda znajdująca się w niej fotografia opatrzona jest rozbudowanym komentarzem naukowym. Dzięki niemu dowiadujemy się nie tylko, co dane zdjęcie przedstawia, ale też jaka jest historia – skąd pochodzi, kto je wykonał, jakimi technikami – danego zabytku.

Kolejną ciekawostką są wirtualne spacery, które możemy odbyć po obu średniowiecznych świątyniach oraz obejrzeć gigapanoramę prezbiterium kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Tu również znajdziemy odnośniki do naukowych opisów do obiektów napotykanych podczas spaceru po zabytkach sztuki sakralnej.

Stworzenie tych spacerów kosztowało nas dużo pracy na marginesie realizacji zadań naukowych projektu. Pomysł wydaje mi się jednak dobry, bo dzięki spacerom można spojrzeć na kościoły z nieco innej perspektywy, a opisy dostarczają sporo wiedzy o obiektach – mówi prof. Raczkowski. – Jednym z naszych celów jest przecież upowszechnianie wiedzy, popularyzacja badań naukowych wśród szerszego grona odbiorców. I taki, mam nadzieję, cel spełniają te spacery.

Projekt kładzie spory nacisk na udostępnianie wyników badań, o czym świadczy też fakt, że na jego stronie zamieszane są publikacje naukowe, które już powstały z materiału pozyskanego w trakcie realizacji projektu.