Nauki ścisłe [2025-06-24]

Pięć dekad po doktoracie

— Redakcja

Uroczyste odnowienie doktoratu prof. dr. hab. Aleksandra Wolszczana, wybitnego radioastronoma, odkrywcy pierwszych planet pozasłonecznych, uświetniło specjalne posiedzenie Senatu UMK na Rynku Staromiejskim, towarzyszące obchodom jubileuszu 80-lecia Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Ceremonia odnowienia doktoratu po 50 latach od jego uzyskania stanowi wyraz najwyższego uznania dla dorobku naukowego, dydaktycznego i organizacyjnego prof. dr. hab. Aleksandra Wolszczana. Wniosek dziekana Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej prof. dr. hab. Winicjusza Drozdowskiego w tej sprawie 16 kwietnia 2025 r. poparła Rada Dyscypliny Astronomia, a następnie – w imieniu władz UMK – Jego Magnificencja Rektor prof. dr hab. Andrzej Tretyn.

Kariera naukowa prof. Aleksandra Wolszczana, która szybko zyskała zasięg międzynarodowy, rozpoczęła się właśnie na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie w 1969 r. uzyskał tytuł magistra astronomii, a w 1975 r. stopień doktora nauk fizycznych na podstawie rozprawy zatytułowanej "Struktury scyntylacyjne w widmach pulsarów".

Pełną sylwetkę uczonego przybliżył podczas uroczystości prof. dr hab. Winicjusz Drozdowski, a laudację wygłosił prof. dr hab. Andrzej Niedzielski z Instytutu Astronomii, który przypomniał najważniejsze osiągnięcia prof. Wolszczana:

Od roku 1983 Aleksander Wolszczan pracował za granicą, początkowo w Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn, później, w latach 1983-1992 w Cornell University, National Astronomy and Ionosphere Center, w Obserwatorium Arecibo w Puerto Rico. Właśnie tam, wykorzystując największy na świecie radioteleskop, Wolszczan rozwinął w pełni swoje zainteresowania pulsarami, w szczególności nowo odkrytymi pulsarami milisekundowymi. W latach 1989-1992 pulsarom poświęconych było 5 jego publikacji w "Nature". Tam też dokonał odkrycia układu planetarnego przy jednym z takich znalezionych wcześniej przez siebie pulsarów – PSR 1257+12. Zdarzenie to odbiło się szerokim echem w świecie naukowym i nie tylko. Pokazało ono przede wszystkim, że istnieją planety przy innych gwiazdach. Okazało się także po raz pierwszy, że układy planetarne przy innych gwiazdach mogą bardzo daleko odbiegać swym wyglądem od naszych wyobrażeń, opartych o znajomość Układu Słonecznego. Odkrycie Wolszczana zmieniło także nasze postrzeganie Wszechświata. Staliśmy się już nie tylko mieszkańcami trzeciej planety od Słońca, co pokazał Kopernik, ale wręcz mieszkańcami jednego z układów planetarnych w Galaktyce. Opublikowane w "Nature" doniesienie o odkryciu układu planetarnego przy pulsarze zostało uznane za jedno z największych osiągnięć naukowych ostatnich lat. Według prof. Bohdana Paczyńskiego z Princeton University było to "największe odkrycie dokonane przez polskiego astronoma od czasów Kopernika".

Od roku 1992 Aleksander Wolszczan jest związany z Uniwersytetem Stanowym Pensylwanii, jednak utrzymuje stały związek z polskim i toruńskim środowiskiem naukowym. W latach 1997-2008 pracował w nowo powstałym Centrum Astronomii UMK, którym w latach 1997-2000 kierował. W tym czasie był promotorem dwóch rozpraw doktorskich na UMK. Był także inicjatorem udziału Polski, a w szczególności UMK, w budowie i eksploatacji Wielkiego Teleskopu Południowoafrykańskiego (SALT). W latach 2001-2005 przewodniczył pracom powołanej w tym celu fundacji. Od roku 2004 z inicjatywy i przy udziale Aleksandra Wolszczana astronomowie z UMK prowadzą pensylwańsko-toruński projekt poszukiwania planet pozasłonecznych, który zaowocował odkryciem już ponad 30 planet przy innych gwiazdach oraz pięcioma doktoratami. 

Treść dyplomu z okazji odnowienia doktoratu odczytał dr hab. Radosław Sojak, prof. UMK, prorektor ds. kadrowych i polityki finansowej, a okolicznościowe wyróżnienie wręczył prof. Wolszczanowi rektor prof. Andrzej Tretyn.

Prof. Aleksander Wolszczan podziękował za wyróżnienie, a swoje krótkie wystąpienie poświęcił wadze upowszechniania wiedzy.

Oprócz fascynacji astronomią i życiem poza Układem Słonecznym, czym zajmuję się do dzisiaj, w miarę zdobywania doświadczenia w pracy na uniwersytecie, kształceniu, badaniach, bardzo szybko zdałem sobie sprawę, jak niesłychanie ważne jest popularyzowanie wiedzy – mówił prof. Wolszczan. –  Nie musi być to wiedza bardzo zaawansowana, wystarczą podstawy, które pozwolą nam poruszać się w coraz bardziej skomplikowanym świecie i pomogą zrozumieć rozmaite procesy, którym podlegamy. Jestem przekonany, że bez nauczania – i to wszystkich i wszystkiego – trudno będzie zapewnić powodzenie w rozwoju naszej ludzkiej, ziemskiej cywilizacji. Warto też uczyć ludzi myśleć w sposób naukowy. Choć analityczne spojrzenie na świat może wydawać się trochę nudne, jest absolutnie konieczne. I nie jest prawdą – jak sądzą niektórzy – że nie ma w nim miejsca na uczucia. A astronomia, która budzi naturalne zainteresowanie w społeczeństwie, to świetny wehikuł do tego, żeby uczyć najrozmaitszych rzeczy. To właśnie starałem się robić przez 30 lat w Penn State. Nie pomijałem i nadal nie pomijam żadnej okazji, by wygłaszać wykłady popularnonaukowe do każdego możliwego audytorium.

Profesor Aleksander Wolszczan to wybitny astronom i astrofizyk, który zasłynął w świecie jako odkrywca pierwszych planet pozasłonecznych krążących wokół pulsara PSR B1257+12 w gwiazdozbiorze Panny. Jego przełomowe odkrycie zapoczątkowało intensywny rozwój badań nad planetami pozasłonecznymi.

Ukończył studia doktoranckie z fizyki w 1975 roku na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W trakcie swojej kariery pracował w renomowanych instytucjach naukowych, takich jak Max-Planck-Institut für Radioastronomie w Bonn, National Astronomy and Ionosphere Center w Arecibo oraz Princeton University. Był profesorem astronomii i astrofizyki na Pennsylvania State University, gdzie uzyskał prestiżowy tytuł Evan Pugh Professor. Obecnie jest emerytowanym profesorem astronomii i astrofizyki na Pennsylvania State University oraz profesorem kurtuazyjnym na University of Central Florida.

Profesor Wolszczan jest laureatem licznych nagród, w tym nagrody Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego, nagrody "The Best of What's New" Grand Award przyznawanej przez magazyn Popular Science, Penn State Faculty Scholar Medal for Outstanding Achievement, Beatrice M. Tinsley Prize przyznawanej przez American Astronomical Society, Medalu Mariana Smoluchowskiego przyznawanego przez Polskie Towarzystwo Fizyczne oraz Medalu Bohdana Paczyńskiego wręczanego przez Polskie Towarzystwo Astronomiczne. Otrzymał również Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Jest członkiem korespondentem Polskiej Akademii Nauk, członkiem honorowym American Astronomical Society oraz członkiem American Association for the Advancement of Science, Międzynarodowej Unii Nauk Radiowych i Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Jego zainteresowania badawcze obejmują między innymi planety wokół wyewoluowanych gwiazd, pozostałości gwiezdne, grawitację relatywistyczną, pulsary oraz brązowe karły.

Aleksander Wolszczan jest drugim po Mikołaju Koperniku najbardziej znaczącym polskim astronomem, szczególnie zasłużonym dla polskiej nauki i kultury.