Portal informacyjny
Humanistyka i sztuka
Portret Kopernika osadzony w czasie
Badacze i badaczki z Wydziału Sztuk Pięknych rozwiązali jedną z niewiadomych dotyczących najsłynniejszego portretu Mikołaja Kopernika. Rozstrzygnęli datowanie obrazu, potwierdzając, że należy on do trzech najstarszych znanych nam wizerunków astronoma.
Jeden z najsłynniejszych (tzw. gimnazjalny) portret Mikołaja Kopernika, mimo dużego zainteresowania i pogłębionych badań eksperckich, od lat kryje wiele zagadek. Autorstwo obrazu wciąż pozostaje nieznane, udało się jednak ostatecznie potwierdzić jego datowanie. W listopadowo-grudniowym numerze uznanego czasopisma "Journal of Cultural Heritage" ukazał się artykuł poświęcony wizerunkowi astronoma i prezentujący wyniki badań interdyscyplinarnych, którym poddano podłoże obrazu. Autorką publikacji "The dating of the Toruń portrait of Nicolaus Copernicus determined by dendrochronological, art historical and technological studies" jest mgr Anna Elzanowska, technik w Laboratorium Dendrochronologii na Wydziale Sztuk Pięknych, a współautorami są prof. dr hab. Justyna Olszewska-Świetlik oraz prof. dr hab. inż. Tomasz Ważny z tego samego wydziału.
"Urodzinowe badania"
Obchodzona w tym roku 550. rocznica urodzin Mikołaja Kopernika (1473–1543) dała okazję do pogłębienia studiów nad toruńskim portretem astronoma. Obraz otrzymał też nową oprawę i został wyeksponowany w sposób podkreślający jego wagę oraz znaczenie dla kultury.
Ujawnienie większej ilości szczegółów dotyczących obiektów sztuki, takich jak ich atrybucja, datowanie czy zastosowane metody i techniki artystyczne, zdecydowanie wymaga multidyscyplinarnego podejścia, a nasze badania postawiły na pierwszym miejscu dendrochronologię jako sposób zapewnienia porządku chronologicznego – tłumaczą autorzy artykułu.
Wiek obrazu
Bohdan Marconi, konserwator obrazu z lat 1946–1948, oszacował czas jego powstania na lata ok. 1540–1560. Leonard Torwirt z kolei datował dzieło na pierwszą połowę XVI w., wskazując na krąg dürerowski. Późniejsze badania dendrochronologiczne deski obrazu, wykonane w latach 80. XX w. z inicjatywy prof. dr hab. Józefa Flika - badacza technologii i techniki tego dzieła, przeczą jednak tej hipotezie. Na podstawie próbek z podobrazia i analizy źródłowej ujawniono, że drzewo na nośnik toruńskiego portretu zostało ścięte około 1571 r.
Toruńscy eksperci porównali m.in. obecne ustalenia z wynikami pierwszej próby datowania dendrochronologicznego przeprowadzonej w 1987 r. Powtórna analiza malowidła wykonana w 2023 r. z zastosowaniem współczesnych metod oraz baz danych jednoznacznie potwierdziła, że ten wizerunek Kopernika powstał już po jego śmierci.
Wyniki badań dębowego podłoża obrazu przesunęły datę powstania obrazu o kolejną dekadę - do lat 80. XVI w., czyli ponad 40 lat po śmierci wielkiego astronoma w 1543 r. Górną granicę przedziału czasowego wyznacza z kolei 1594 rok, kiedy obraz wisiał już w Gimnazjum Akademickim w Toruniu – tłumaczą badacze z Wydziału Sztuk Pięknych UMK. - Tym samym potwierdzone zostało, że toruński portret należy do grupy trzech najstarszych wizerunków Mikołaja Kopernika.
Anonimowy autor
Pomimo że autor obrazu nie jest znany, cechy stylistyczne mogą sugerować wpływy malarzy niderlandzkich lub flamandzkich. Drewno dębowe przebyło długą drogę najpierw w postaci półproduktu poprzez port w Kłajpedzie do Europy Zachodniej, a następnie trafiło jako podłoże obrazu do Torunia. Podłoże obrazu wykonano z dębu bałtyckiego pochodzenia litewskiego lub białoruskiego, a dobrze korespondujące z nim serie przyrostów rocznych drewnianych podłoży licznych obrazów flamandzkich sugeruje, że źródłem toruńskiego portretu Mikołaja Kopernika był Flandria.
Portret w Toruniu
Jeden z najsłynniejszych i najstarszych wizerunków Mikołaja Kopernika przedstawia astronoma w wieku ok. 35–40 lat. Uczony ukazany został jako postać o wyrazistych rysach oraz długich, ciemnych i falistych włosach. Charakterystyczne jest ujęcie oczu, z których lewe znajduje się niżej od prawego. Ubiór uczonego to czarna sutanna z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futrem, widocznym przy kołnierzu i ramionach. Tło portretu jest popielate o ciepłym odcieniu.
Portret Mikołaja Kopernika od około 1594 r. znajdował się w bibliotece Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, które do 1724 r. mieściło się w budynkach dawnego klasztoru franciszkańskiego przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a od 1725 r. funkcjonowało w budynku dawnej akademickiej bursy przy ulicy Piekary. Od 1855 r. obraz przechowywano w nowym gmachu szkoły przy Zaułku Prosowym, która od 1928 r. nosiła nazwę Państwowego Gimnazjum im. Mikołaja Kopernika.
W czasie okupacji obraz przeniesiony został do Muzeum Miejskiego (obecnie Muzeum Okręgowe w Toruniu), ale w celu zabezpieczenia zabytku przed grabieżą portret wywieziono poza Toruń. W 1945 r. odnaleziono go w składnicy w Wyrzysku i wówczas został przekazany Muzeum Miejskiemu przez I Liceum Ogólnokształcące im. M. Kopernika w Toruniu. Obecnie prezentowany jest w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu.
Z okazji 550. urodzin Kopernika, które obchodziliśmy 19 lutego tego roku, malowidło poddane zostało specjalistycznym badaniom konserwatorskim. Prace zaczęły się w listopadzie 2021 r. Sala Mieszczańska przeobraziła się wówczas w badawcze laboratorium. Eksperci z Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego z Wydziału Sztuk Pięknych UMK zrealizowali szereg badań nieinwazyjnych, których w takiej skali i technologii wcześniej przy tym obiekcie nie wykonywano. Niektóre techniki analityczne powtórzono, ale z zastosowaniem najnowszej aparatury. Badania rentgenowskie w technologii cyfrowej przeprowadziła firma zewnętrzna.
