Portal informacyjny
Nauki społeczne
Nobel napędzany innowacją
Szwedzka Królewska Akademia Nauk przyznała w 2025 roku Nagrodę Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych Joelowi Mokyrowi, Philippe'owi Aghionowi i Peterowi Howittowi – "za wyjaśnienie wzrostu gospodarczego napędzanego innowacjami".
Połowę nagrody otrzymał Joel Mokyr z Northwestern University w USA oraz Eitan Berglas School of Economics na Uniwersytecie w Tel Awiwie za zidentyfikowanie warunków niezbędnych do trwałego wzrostu opartego na postępie technologicznym. Drugą połowę podzielili Philippe Aghion z Collège de France, INSEAD i London School of Economics oraz Peter Howitt z Brown University – za opracowanie teorii trwałego wzrostu gospodarczego opartego na kreatywnej destrukcji.
Ill. Niklas Elmehed © Nobel Prize Outreach
Przez większą część historii ludzkości stagnacja była normą. Wzrost gospodarczy miał charakter incydentalny, a jego źródła tkwiły w jednostkowych odkryciach lub sprzyjających warunkach zewnętrznych. Dopiero w ostatnich dwóch stuleciach gospodarki zaczęły rozwijać się w sposób ciągły, samonapędzający się, dzięki czemu miliony ludzi zostały wydźwignięte z ubóstwa, a postęp technologiczny stał się głównym czynnikiem kształtującym nowoczesny świat. To właśnie tę fundamentalną przemianę – przejście od stagnacji do samonapędzającego się wzrostu – starają się zrozumieć i opisać tegoroczni laureaci. Pokazali oni, w jaki sposób innowacje (rozumiane jako wdrażanie w praktyce nowych lub ulepszonych produktów lub procesów) mogą nie tylko towarzyszyć rozwojowi, lecz stać się jego wewnętrzną, napędzającą siłą.
Joel Mokyr, łącząc warsztat historyka gospodarki z metodami ekonomii instytucjonalnej, analizuje, dlaczego rewolucja przemysłowa przyniosła trwały wzrost, podczas gdy wcześniejsze epizody rozwoju szybko wygasały. W swoich pracach – takich jak The Lever of Riches: Technological Creativity and Economic Progress (1990), The Enlightened Economy: An Economic History of Britain, 1700-1850 (2009) czy A Culture of Growth: The Origins of the Modern Economy (2016) – wykazuje, że kluczowe znaczenie miało przejście od praktycznej wiedzy rzemieślniczej do wiedzy naukowej. Postęp zaczął się utrwalać wtedy, gdy innowatorzy nie tylko wiedzieli, że coś działa, ale potrafili także wyjaśnić, dlaczego działa. Ten nowy sposób myślenia umożliwił akumulację i systematyzację wiedzy technologicznej, czyniąc z niej zasób wspólny i powtarzalny. Mokyr podkreśla również znaczenie kultury otwartości, wolności badań i tolerancji dla eksperymentu, które umożliwiły powstawanie środowisk innowacyjnych.
Philippe Aghion i Peter Howitt, w fundamentalnym artykule A Model of Growth through Creative Destruction opublikowanym w 1992 roku na łamach "Econometrica", sformułowali model wzrostu endogenicznego, w którym innowacje są jednocześnie twórcze i destrukcyjne. Nowe technologie i produkty wypierają stare, a przedsiębiorstwa oparte na przestarzałych rozwiązaniach tracą przewagę konkurencyjną. W ten sposób proces innowacyjny napędza wzrost, ale też generuje napięcia i konflikty, które wymagają odpowiednich instytucji, by nie hamowały dalszego rozwoju.
Warto przypomnieć, że koncepcja kreatywnej destrukcji ma długą historię intelektualną. Jej korzenie można odnaleźć w myśli Karola Marksa, który opisywał kapitalizm jako system nieustannej rewolucji w strukturach produkcji i stosunkach społecznych, oraz w filozofii Friedricha Nietzschego, dla którego twórczość wiązała się nierozerwalnie z aktem przezwyciężania i niszczenia dotychczasowych form. Jednak dopiero Joseph Alois Schumpeter nadał tej idei kształt ekonomicznej teorii rozwoju. W swoich dziełach The Theory of Economic Development (1911) i Capitalism, Socialism and Democracy (1942) przedstawił wizję kapitalizmu jako systemu, który sam siebie nieustannie przebudowuje – w którym "nowe niszczy stare", a postęp jest wynikiem cyklicznego procesu innowacji i destrukcji. Aghion i Howitt rozwijają i formalizują ten schumpeterowski wątek, nadając mu matematyczny rygor i pokazując, że twórcze niszczenie może stanowić trwały, endogeniczny mechanizm wzrostu gospodarczego.
Współczesną, mikroekonomiczną interpretacją tego procesu jest koncepcja innowacji dysruptywnej Claytona Christensena, autora książki The Innovator's Dilemma (1997). Christensen pokazał, jak nowe technologie i modele działania, początkowo postrzegane jako mniej wydajne lub niszowe, stopniowo wypierają dotychczasowych liderów rynku, tworząc zupełnie nowe przestrzenie wzrostu. Jego ujęcie stanowi praktyczne oblicze schumpeterowskiej kreatywnej destrukcji – przeniesione z poziomu gospodarki narodowej na poziom decyzji przedsiębiorstw. W tym sensie teoria Aghiona i Howitta opisuje dynamikę gospodarczą w skali makro, a koncepcja Christensena odsłania jej mikroskopowe, menedżerskie mechanizmy. Obie razem tworzą spójny obraz gospodarki, której istotą jest zdolność do samoodnowy i tworzenia nowego ładu z chaosu zmian.
Mechanizmy kreatywnej destrukcji, o których pisali Aghion i Howitt, nie należą jednak do przeszłości – trwają nieustannie. Współczesny świat gospodarki cyfrowej, sztucznej inteligencji, zielonych technologii czy biotechnologii pokazuje, że proces wypierania starych rozwiązań przez nowe jest wciąż żywy. Rewolucja energetyczna przekształca rynki surowców, fintech redefiniuje usługi finansowe, a generatywna AI zmienia modele pracy i edukacji. Każda z tych zmian niesie zarówno obietnicę wzrostu, jak i wyzwania dla instytucji, polityki publicznej oraz rynku pracy – dokładnie tak, jak przewidywali tegoroczni nobliści.
Model Aghiona i Howitta stał się punktem odniesienia dla współczesnych badań nad innowacjami, konkurencją i polityką przemysłową. Ich późniejsze prace, takie jak Endogenous Growth Theory (1998), rozwijają tę perspektywę, pokazując, jak instytucje, regulacje, edukacja i polityka publiczna wpływają na zdolność gospodarek do samoodnawiania się. Laureaci podkreślają, że mechanizmy kreatywnej destrukcji muszą być chronione i wspierane, bo bez nich gospodarka traci swoją dynamikę, a innowacje ustępują miejsca stagnacji i koncentracji rynkowej.
Ich dorobek przypomina, że wzrost gospodarczy nie jest zjawiskiem oczywistym ani trwałym. To efekt złożonej sieci relacji między nauką, kulturą, instytucjami i przedsiębiorczością. Utrzymanie tej delikatnej równowagi wymaga otwartości na zmianę, zdolności do adaptacji i gotowości do ponoszenia kosztów transformacji. W epoce rosnącej roli globalnych korporacji, barier wejścia i technologicznej koncentracji, przesłanie laureatów brzmi szczególnie aktualnie – rozwój wymaga nie tylko innowacji, lecz także odwagi w ich przyjmowaniu. Jak podkreślił przewodniczący Komitetu Noblowskiego, John Hassler, "musimy podtrzymywać mechanizmy, które leżą u podstaw kreatywnej destrukcji, by nie popaść z powrotem w stagnację".
Prof. dr hab. Maciej Zastempowski – ekonomista i profesor nauk społecznych, kierujący Katedrą Zarządzania Przedsiębiorstwem na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od początku kariery związany z UMK, łączy działalność naukową z dydaktyką i zaangażowaniem w rozwój uczelni. Jego badania koncentrują się na innowacyjności przedsiębiorstw, strategiach rozwoju organizacji, przedsiębiorczości, antykruchości oraz wykorzystaniu sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego w zarządzaniu i audycie cyberbezpieczeństwa. Jest autorem ponad 130 publikacji naukowych opublikowanych w uznanych międzynarodowych czasopismach oraz kierownikiem licznych projektów badawczych finansowanych przez krajowe i europejskie instytucje. Aktywnie uczestniczy w pracach środowiska naukowego – jest członkiem Komitetu Nauk Organizacji i Zarządzania PAN oraz International Joseph A. Schumpeter Society, prestiżowego stowarzyszenia zrzeszającego badaczy innowacji, przedsiębiorczości i rozwoju gospodarczego, kontynuującego naukowe dziedzictwo jednego z najwybitniejszych ekonomistów XX wieku.
