Życie kampusu [2024-01-19]

Poradnik wrażliwej komunikacji

— Magdalena Janowska

– Każdy z nas na różnych etapach swojego życia może być osobą, która przeżywa trudności emocjonalne, psychiczne lub fizyczne – mówi dr Magdalena Cyrklaff-Gorczyca. – Warto zatem nauczyć się rozpoznawać możliwości i trudności w komunikowaniu się z osobami ze szczególnymi potrzebami, aby usprawnić proces porozumiewania się.

Rozmowa z dr Magdaleną Cyrklaff-Gorczycą z Katedry Badań Przestrzeni Informacyjnej na Wydziale Filozofii i Nauk Społecznych, psycholożką współpracującą z Uniwersyteckim Ośrodkiem Wsparcia i Rozwoju Osobistego oraz redaktorką wydanego przez UMK "Poradnika wrażliwej komunikacji, czyli jak komunikować się z osobami z niepełnosprawnościami i trudnościami w obszarze zdrowia psychicznego".

Na UMK powstał "Poradnika wrażliwej komunikacji, czyli jak komunikować się z osobami z niepełnosprawnościami i trudnościami w obszarze zdrowia psychicznego", którego jest Pani redaktorką. Skąd potrzeba stworzenia takiego poradnika i do kogo jest adresowany?

Potrzeba stworzenia poradnika zrodziła się z obserwacji i konsultacji dotyczących trudnych sytuacji, które pojawiały się między osobami pracującymi na UMK a osobami studiującymi. Pracownicy naszego uniwersytetu coraz częściej zgłaszali trudności w prowadzeniu zajęć dydaktycznych czy w pracy administracyjnej, które wynikały z niestandardowych zachowań niektórych studentów czy studentek. Okazywało się potem, że przyczyną takich zachowań były objawy chorób, zaburzeń psychicznych czy niepełnosprawności. W Polsce średnio co czwarty obywatel przynajmniej raz w życiu borykał się z zaburzeniem psychicznym. Wzrasta też w naszym społeczeństwie liczba osób z niepełnosprawnościami. Każdy z nas na różnych etapach swojego życia może być osobą o szczególnych potrzebach, a więc taką, która przeżywa trudności emocjonalne, psychiczne i/lub fizyczne.

Warto zatem nauczyć się rozpoznawać możliwości i trudności w komunikowaniu się ze studentami ze szczególnymi potrzebami, aby usprawnić proces porozumiewania się z nimi, ustalania wymagań co do zaliczeń i uczestnictwa w zajęciach dydaktycznych bądź w kontaktach z pracownikami administracji.

Wskazówki zawarte w poszczególnych częściach poradnika mogą pomóc pracownikom UMK w usprawnianiu procesu komunikowania się ze studentami z niepełnosprawnościami czy problemami sfery psychicznej. Oczywiście wskazówki te przydadzą się także w komunikacji pomiędzy pracownikami czy z gośćmi naszej uczelni, którzy wykazują zachowania opisywane w poszczególnych rozdziałach. Ich autorzy – eksperci z UMK, innych uczelni oraz z instytucji specjalizujących się we wsparciu osób z niepełnosprawnościami, różnymi trudnościami w komunikacji, postarali się, aby ich teksty miały maksymalnie praktyczny charakter.

Jak liczne grono w społeczności UMK stanowią osoby z niepełnosprawnościami?

Mamy obecnie 459 studentów, doktorantów i słuchaczy studiów podyplomowych z niepełnosprawnością. Chciałabym podkreślić, że są to osoby z orzeczoną niepełnosprawnością, czyli takie, które mają formalnie, zgodnie z polskim prawem, potwierdzoną niepełnosprawność. Niepełnosprawność ta może wynikać z naruszenia sprawności organizmu, np. na skutek chorób narządu wzroku, słuchu czy ruchu, ale także układu oddechowego, pokarmowego czy chorób psychicznych. Część z tych niepełnosprawności jest widoczna, bo np. ktoś porusza się na wózku inwalidzkim. Część jednak jest niewidoczna (np. wady serca), a część będzie widoczna w zachowaniu, sposobie funkcjonowania (np. zaburzenia nastroju). Tyle o statystykach oficjalnych, natomiast należy pamiętać, że wielu studentów do tej pory nie było diagnozowanych, a przejawia pewne objawy, np. zaburzeń rozwojowych lub lękowych. Wielu z nich nie wiedziało, co się z nimi do tej pory działo, próbowało przyzwyczaić się do swoich trudności albo wycofywało się z ich sygnalizowania ze względu na poczucie wstydu czy brak wsparcia rodziców lub szkoły na wcześniejszych etapach edukacji. Jest zatem na naszej uczelni zdecydowanie więcej osób studiujących, które przeżywają duże trudności w funkcjonowaniu emocjonalnym, psychicznym, a często także fizycznym. Nie można także zapomnieć o pracownikach UMK, tych z niepełnosprawnościami i tych, którzy nie mają orzeczenia o niepełnosprawności, ale odczuwają duże trudności w różnych obszarach funkcjonowania. Mam nadzieję, że wskazówki zawarte w poradniku, pomogą ich współpracownikom w bardziej empatycznym spojrzeniu na ich codzienne funkcjonowanie na uczelni.

Jak osoby z niepełnosprawnościami i trudnościami sfery psychicznej odnajdują się na studiach?

Nasz uniwersytet stosuje strategię wspierania i włączania ich do społeczności akademickiej poprzez indywidualizację procesu kształcenia. Studenci z niepełnosprawnościami, w celu wyrównywania szans, korzystają z określonych w regulaminie rozwiązań szczególnych, przy zachowaniu gwarancji osiągnięcia zakładanych efektów uczenia się. Zgodnie z regulaminem studiów można zaproponować osobie studiującej np. zmianę formy ustnej egzaminu na pisemną, wydłużyć jej czas przygotowania się do egzaminu, umożliwić skorzystanie z technologii wspierających itp. Warto też pamiętać, że nie każda osoba będzie chciała tego wsparcia, dlatego należy wychodzić z propozycją i pozwolić zdecydować studentowi/studentce. Osoby studiujące są pełnoletnie i ponoszą pełną odpowiedzialność za swoje decyzje i działania. Nie można zaniżać wymagań studentom z zaburzeniami, bo nie jest to uczciwe wobec nich, innych osób studiujących i w zasadzie całego uniwersytetu, który ponosi odpowiedzialność za absolwenta i wydany mu dyplom. Ważne jest empatyczne i uczciwe wobec wszystkich stron podejście.

Tak jak Pani wspomniała – w poradniku dużo miejsca zajmują praktyczne wskazówki.

Zgadza się. W rozdziale dotyczącym komunikacji z osobami z zaburzeniami i problemami natury psychicznej, autorstwa ekspertów z UMK, prof. Sławomira Czachowskiego oraz dr Katarzyny Śliwińskiej-Psiuk, mamy praktyczne wskazówki dotyczące sytuacji, w których zauważamy, że student jest wyraźnie przygnębiony, spadła jego dotychczasowa aktywność, zwiększyła się absencja czy pogorszyły oceny. Bywa, że osoba studiująca sama sygnalizuje wykładowcy, że ma depresję. Wtedy zaleca się wykazanie zrozumienia i okazanie wsparcia chociażby w postaci pokierowania do Uniwersyteckiego Ośrodka Wsparcia i Rozwoju Osobistego, gdzie można porozmawiać ze specjalistką. Ułatwieniem dla osoby chorującej na depresję będzie praca z zastosowaniem metody małych kroków, czyli dopasowania się z wytycznymi zaliczenia przedmiotu do możliwości i gotowości danej osoby. Unikamy wtedy nadmiernych nacisków, nie stosujemy porad typu "Musi się pani wziąć w garść" albo "Nie tylko pan ma problemy. Proszę się tak nad sobą nie rozczulać". To autentyczne wypowiedzi, które usłyszałam od swoich pacjentów, którzy chorują na depresję czy zaburzenia lękowe. Nadmierne naciski, bagatelizowanie trudności danej osoby czy próba wejścia komuś na ambicję mogą pogłębiać niestety poczucie bezradności i niespełniania oczekiwań otoczenia. Nie można także bagatelizować komunikatów o chęci odebrania sobie życia, która padają z ust wielu osób w kryzysie psychicznym. Każda taka informacja powinna zostać potraktowana poważnie, a osoba otoczona opieką. O sposobie postępowania w takich sytuacjach opowiadamy na cyklicznym szkoleniu dla pracowników UMK pt. "Jak komunikować się z osobami z zaburzeniami w środowisku akademickim?".

Ważne wskazówki pojawiły się także z tekście prof. Beaty Borowskiej-Beszty z naszego uniwersytetu, która opisała zasady komunikacji z osobami ze specyficznymi trudnościami w czytaniu i pisaniu. W skrócie rzecz ujmując – dysleksja to trudności w przetwarzaniu i zapamiętywaniu informacji oraz uczeniu się, które mogą być dziedziczone. Badania pokazały, że obok wspomnianych trudności u osób z dysleksją występują zauważalne zdolności w rozumowaniu, projektowaniu wizualnym, technicznym czy artystycznym. Dyslektycy mogą potrzebować więcej czasu, aby przeczytać materiały na zajęciach, mogą mieć trudności z szybkim wykonaniem instrukcji podawanych ustnie, z ich rozumieniem słuchowym i realizacją zadań pisemnych, jeśli czas na to jest krótki (np. podczas wejściówek, egzaminów pisemnych). Warto zatem przygotować i wysłać przed zajęciami notatki lub prezentacje z materiałem na kolejne zajęcia albo pozwolić robić zdjęcia slajdów. Często osoby z dysleksją preferują ustne formy sprawdzania wiedzy. Studenci z dysleksją myślą wizualnie, a nie werbalne, co jest bardzo ważną wskazówką dla wykładowców i pracowników administracji w zakresie przygotowywania dla nich materiałów dydaktycznych czy informacyjnych. Osoby studiujące z dysleksją znacznie efektywniej przyswajają materiały prezentowane graficznie, w postaci np. map myśli, a werbalne instrukcje warto w pracy z nimi łączyć z zapisaniem na tablicy lub wyświetleniem na ekranie prezentacji. To jest też bardzo przyjazna forma podawania informacji dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ZSA), które coraz częściej spotykamy na uczelni.

W rozdziale prof. Jacka Błeszyńskiego z UKSW w naszym poradniku dowiadujemy się o tym, że studenci z ZSA mają trudności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji, w wyrażaniu emocji oraz odczytywaniu komunikatów niewerbalnych (np. mimiki), co może prowadzić do trudności czy braku zrozumienia intencji, samopoczucia czy nastroju rozmówcy.

Osobom z ZSA trudno przystosować się do zmian, dlatego zaleca się, by je na to przygotować, informować z wyprzedzeniem i unikać np. częstych zmian  godziny i miejsca odbywania się zajęć. Gdy wiemy, że mamy w grupie osobę z ZSA, warto zrezygnować z częstego posługiwania się metaforami, ponieważ nasze wypowiedzi mogą być odbierane w sposób dosłowny. W rozmowach powinniśmy dbać o precyzję, unikać wieloznaczności, nie skupiać się na kontakcie wzrokowym, bo to może być rozpraszające. Nieutrzymywanie przez osoby z ZSA kontaktu wzrokowego nie jest oznaką braku szacunku, tylko formą poradzenia sobie z napływem informacji i chęcią ich zrozumienia.

Rozmawiając, warto stosować tzw. minimaksy (minimum słów, maksimum treści), czyli precyzyjne, krótkie wypowiedzi, które zawierają jednoznaczne elementy i pozbawione są zbędnych ozdobników. W czasie zajęć dobrze jest wykorzystywać nietypowe zainteresowania osób studiujących z ZSA, które czasami potrafią być ekspertami w jakiejś tematyce. Podałam tylko krótkie opisy trudności i wskazówki do sprawnej komunikacji. Polecam zapoznać się z wszystkimi rozdziałami naszego poradnika.

Na jakie formy wsparcia – obok ogólnodostępnego poradnika – może liczyć kadra UMK?

Dotychczasowa pomoc psychologiczna i psychiatryczna, którą inicjowałam na naszym uniwersytecie z Zespołem ds. Studentów Niepełnosprawnych, nadal funkcjonuje i może z niej skorzystać każdy pracownik naszej uczelni. Wszelkie formy wsparcia społeczności uniwersyteckiej skupione są od niedawna w strukturach Uniwersyteckiego Ośrodka Wsparcia i Rozwoju Osobistego. Pracownicy UMK mogą skorzystać ze wsparcia psychologicznego w ramach doradztwa interpersonalnego, a także z konsultacji psychiatrycznych, coachingu oraz warsztatów psychoedukacyjnych. Na stronie internetowej https://wsparcie.umk.pl znajdują się szczegóły tej oferty i regulaminy.

Warto zaznaczyć, że w ramach ośrodka działają dwa zespoły: Zespół Rozwoju Osobistego oraz Zespół Wsparcia Osób ze Szczególnymi Potrzebami. Pierwsza sekcja jest ważna dla każdego pracownika, ponieważ pomaga w podnoszeniu kompetencji osobistych, co wpływa korzystnie także na rozwój zawodowy. Druga sekcja przejęła funkcje niegdysiejszego Zespołu ds. Studentów Niepełnosprawnych (Zds.SN), który od zawsze wspierał nie tylko studentów, ale także pracowników naszej uczelni. Wydanie poradnika "Jak komunikować się z osobami z niepełnosprawnościami i problemami sfery psychicznej" udało się także dzięki pracownikom Zds.SN – Katarzynie Makowskiej i Sławomirowi Rylichowi, za co serdecznie im dziękuję.

W razie problemów komunikacyjnych lub chęci usprawnienia procesu dydaktycznego Zespół Wsparcia Osób ze Szczególnymi Potrzebami pomaga w weryfikacji bądź przygotowaniu potrzebnej dokumentacji, zorganizowaniu sprzętu wspierającego odbiór informacji, przygotowaniu wskazówek, jak dostosować zajęcia do potrzeb i możliwości studentów.

Odbywa się to m.in. poprzez kierowanie do mnie na konsultację psychologiczną osób chorych, niepełnosprawnych czy z innymi trudnościami, które rozpoczęły edukację na naszej uczelni lub które zgłosiły różne problemy w sferze psychicznej czy psychofizycznej w toku trwających już studiów. Czasami rozmawiamy w zespołach z wykładowcami, którzy zgłaszają potrzebę wsparcia w porozumiewaniu się z niektórymi studentami z ich kierunku, dlatego organizujemy szkolenia dotyczące komunikowania się z osobami studiującymi z trudnościami i zaburzeniami sfery psychicznej, o których wcześniej już wspomniałam. Poradnik jest uzupełnieniem tych szkoleń i usystematyzowaniem w jednym miejscu wszystkich informacji przydatnych zarówno wykładowcom, jak i pracownikom administracji w efektywnej komunikacji w trudnych sytuacjach, co mam nadzieję, wspomaga ich pracę oraz relacje ze studentami oraz zwiększa poczucie bezpieczeństwa w działaniach na uniwersytecie. Serdecznie dziękuję Autorom poszczególnych rozdziałów poradnika za zaangażowanie i współpracę.

Uniwersytecki Ośrodek Wsparcia i Rozwoju Osobistego

ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel.: 56 611 49 83
e-mail: osrodek_wsparcia@umk.pl
strona: https://wsparcie.umk.pl