Portal informacyjny
Humanistyka i sztuka
Historyczne wydanie tatarskiego tefsiru
Pracownicy Centrum Badań Kitabistycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu przygotowali krytyczne wydanie pierwszego na świecie przekładu Koranu na język słowiański, tj. na XVI-wieczną polszczyznę północnokresową, a zarazem chronologicznie trzeciego przekładu tej Księgi na język europejski.
Badania były prowadzone w dwóch edycjach grantu: Tefsir - projekt filologiczno-historycznego opracowania oraz krytycznego wydania tzw. tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2 połowy XVI w. (pierwszego przekładu Koranu na język polski) (2013-2016) i Tefsir - projekt filologiczno-historycznego opracowania oraz krytycznego wydania tzw. tefsiru Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego z 2 połowy XVI w. (pierwszego przekładu Koranu na język polski). Część druga (2017-2022), realizowanych w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki, modułu Dziedzictwo Narodowe.
Międzynarodowo i interdyscyplinarnie
Zespoły grantowe tworzyli badacze reprezentujący różne dziedziny wiedzy i różne specjalności: slawiści (poloniści oraz białoruteniści, w tym historycy języka i dialektolodzy), orientaliści (arabiści, turkolodzy i semitolog), historycy, literaturoznawcy, kulturoznawcy, politolodzy i leksykografowie. Byli to naukowcy z 12 ośrodków naukowo-badawczych z 5 państw (Polski, Ukrainy, Litwy, Białorusi i Turcji).
Pracami kierowali prof. Czesław Łapicz i prof. Joanna Kulwicka-Kamińska z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Autorom projektu przyświecała intencja wprowadzenia do świadomości społecznej oraz do obiegu naukowego oryginalnego źródła filologicznego, jakim jest piśmiennictwo religijne Tatarów-muzułmanów od 620 lat zamieszkujących ziemie byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Korony Polskiej.
To oni dokonali pierwszego przekładu Koranu na język polski, który ze względów doktrynalnych nazwali tefsirem, czyli "objaśnieniem" arabskiego oryginału świętej Księgi, co wpisuje się w tradycję takich tłumaczeń zarówno w krajach o silnie zakorzenionej kulturze islamu, jak i w krajach niemuzułmańskich. W tych ostatnich modelem właściwym mniejszościom muzułmańskim jest twórczość w językach miejscowych, zapisywana odpowiednio przystosowanym alfabetem arabskim i rozwijająca się pod silnym wpływem tradycji i kultury islamu. Nosi ona nazwę literatury aljamiado.
Projekt miał charakter długofalowych zespołowych prac dokumentacyjnych, badawczych i edytorskich o fundamentalnym znaczeniu dla dziedzictwa i kultury nie tylko narodowej, ale i europejskiej. Przedmiotem badań naukowych był bowiem pierwszy słowiański, a zarazem prawdopodobnie trzeci – po łacińskim (opublikowanym – dzięki staraniom Marcina Lutra – w 1543 r.) i opartym na nim tłumaczeniu włoskim (opublikowanym w 1547 r.) – przekład Koranu na język europejski. Powstał on w okresie reformacji, w dobie rozkwitu przekładów ksiąg sakralnych (m.in. Biblii) na języki wernakularne.
U XVIII-wiecznego źródła
Podstawę edycji stanowi najstarsza (1723) pełna rękopiśmienna kopia tatarskiego tefsiru. Kopię tę, ze względu na miejsce przechowywania, nazywamy tefsirem z Olity (TAL, od litewskiego Alytus). Jest to zabytek obecnie znajdujący się na Litwie i pozostający w posiadaniu prywatnym. Tylko część manuskryptu swoją genezą sięga początku XVIII wieku; fragmenty korygowane, uzupełniane bądź dopisane przez późniejszych użytkowników pochodzą z 1836 roku, co ustalono na podstawie kolofonów.
Materiał komparatystyczny dla zespołowych interdyscyplinarnych badań, których wyniki zostały przedstawione w wydaniu przygotowanym przez naukowców z UMK stanowiło 14 innych tefsirowych kopii, pochodzących z okresu od XVII do XIX wieku, a także fragmenty tefsirów zawarte w formie odniesień, nawiązań i cytatów w kilku tatarskich kitabach i chamaiłach.
Na opracowanie składają się: tom teoretyczno-komentarzowy, zawierający części historyczną, politologiczną, przekładoznawczą oraz językoznawczą i literaturoznawczą, zarówno slawistyczną, jak i orientalistyczną, oraz krytyczna edycja tekstu.
Jak podkreślają autorzy, tak przygotowana edycja może stanowić podstawę źródłową do badań naukowych z zakresu wielu dziedzin – m.in. slawistyki, orientalistyki, kulturoznawstwa, religioznawstwa, politologii, historii, etnologii, teologii itp.
